این متن گزیده آزادی از مرجع [۱] است که تاریخچه تقسیمات کشوری جاجرم را بعد از انقلاب مشروطه (۱۲۸۵)بررسی میکند:
１- در «قانون تشکیل ایالات و ولایات و دستورالعمل حکام» مصوب اولین دوره مجلس شورای ملی در تاریخ ۱۲۸۶ ه ش «مملکت محروسه ایران ... به ایالات و ولایات منقسم شد.» منظور از ایالت «قسمتی از مملکت است که دارای حاکمنشین جزء است.» در این قانون صرفا از ایالات نام برده شده است که مملکت را به چهار ایالت آذربایجان، کرمان و بلوچستان، فارس و خراسان تقسیم نموده و نامی از ولایات نمیبرد. هر ایالت از چند ولایت تشکیل میشد و تحت اداره فرمانروا یا والی بود. هر ولایت شامل چند بلوک را حاکم، هر بلوک مرکب از چند ناحیه را نایب الحکومه و هر ناحیه متشکل از دهات (قصبات) را ضابط یا مباشر اداره میکرد. اداره ده با کدخدا بود که با رضایت ساکنان ده و تایید ضابط انتخاب میشد. طبیعتا جاجرم در زمره ایالت خراسان قرار گرفته بوده است.
２- در تقسیمبندی که مهندس الملک در سال ۱۳۰۰ ه ش اراپه داده است]۲[ ایالت خراسان از شانزده قسمت عمده تشکیل شده است که نردین، جاجرم و اسفراین تحت عنوان قسمت سنخاص نام برده شده است.
３- مسعود کیهان در کتاب جغرافیای مفصل ایران]۳[ به سال ۱۳۱۱ ه ش جاجرم را در زمره ولایت بجنورد از ایالت خراسان ذکر میکند.
４- براساس کتاب جغرافیای نظامی ایران ]۴[ در سال ۱۳۱۵ از بلوکات خراسان به تعداد۲۶ بلوک نام برده میشود که جاجرم به عنوان بلوک مستقل از بجنورد محسوب شده است.
５- در سال ۱۳۱۶ مملکت تحت عنوان جدید کشور ایران از چهار ایالت به شش استان و ۴۹ شهرستان تقسیم شد. دو ماه بعد تعداد استانها به شش استان رسید. در این این سال جاجرم به عنوان بخش شهرستان بجنورد از استان خراسان نام برده میشود.
６- در جلد نهم کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران به سال ۱۳۲۹ ]۵[ شهرستان بجنورد شامل سه بخش گردیده که از جاجرم به عنوان دهستان بخش اسفراین نام برده میشود.
７- در اولین سرشماری رسمی کشوری به سال ۱۳۳۵ شهرستان بجنورد را شامل ۱۲دهستان اسفراین، جاجرم و ... میداند.
８- در دومین سرشماری رسمی کشور به سال ۱۳۴۵ شهرستان بجنورد شامل چهار بخش بوده که بخش جاجرم شامل دهستانهای جاجرم، سنخواست و شقان بوده است.
９- در سرشماریهای ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵به بخش جاجرم دهستان میانکوهسارات؟ نیز اضافه میگردد.
１０- در مصوبه ۱/۸/۱۳۶۹ هیئت دولت از بخش جاجرم به مرکزیت شهر جاجرم و شامل دهستانهای جلگه شقان، چهارده سنخواست، میاندشت و شهر گرمه نام برده میشود.
１１- براساس مصوبه ۲/۱۰/۱۳۷۰ دهستان گلستان از توابع بخش مانه و سملقان منتزع و به بخش جاجرم الحاق میشود.
１２- در سرشماری ۱۳۷۵ بخش جاجرم شامل دهستانهای جلگه شقان، چهارده سنخواست، میاندشت و گلستان است.
１３- در تاریخ ۱/۳/۱۳۷۶ طبق تصویب نامه شماره ۱۰۲۴۳۲/ت۱۷۱۶۰ک شهرستان جاجرم به مرکزیت شهر جاجرم از ترکیب دو بخش ۱- مرکزی به مرکزیت شهر جاجرم شامل دهستانهای گلستان و میاندشت و شهر گرمه ۲- بخش دشتکوه(به مرکزیت روستای شقان مشتمل بر دهستانهای جلگه شقان و چهارده سنخواست) ایجاد شد.
１４- یک سال بعد در مصوبه ۴/۱۱/۱۳۷۷ تغییرات زیر تصویب شد:
- شهر گرمه جاجرم از ادغام شهرهای جاجرم و گرمه ایجاد شد و این شهر جدید به عنوان مرکز شهرستان جاجرم شناخته شد.
- تعداد روستا و مزرعه از دهستان گلستان بخش مرکزی منتزع و به دهستان جلگه شوقان بخش دشتکوه الحاق شد.
- تعدادی روستا و مزرعه از بخش مرکزی شهرستان اسفراین و تعدادی از دهستان میاندشت بخش مرکزی جاجرم منتزع و به دهستان چهارده سنخواست الحاق شد.
- دهستان های طبر و دربند تاسیس شدند.
- نام مرکز دهستان میاندشت بخش مرکزی از روستای کلاته باقر به روستای ایور تغییر یافت.
- نام دهستان جلگه شوقان به شوقان و بخش دشتکوه به جلگه شوقان تغییر یافت.
- بخش جلگه سنخواست به مرکزیت روستای سنخواست از ترکیب دهستان های چهارده ستخواست و دربند تشکیل شد.
１５- در مصوبه ۲۲/۶/۱۳۷۹ مجددا روستاها و مزارعی که در مصوبه ۴/۱۱/۱۳۷۷ از اسفراین به بخش جلگه سنخواست ملحق شده بودند دوباره به اسفراین برگدانده شدند! و روستاها و مزارعی که در مصوبه ۴/۱۱/۱۳۷۷ از دهستان گلستان بخش مرکزی شهرستان جاجرم به دهستان شوقان ملحق شدهبودن دوباره به جای اول برگردانده شدند!
１６- در مصوبه ۲۱/۱۲/۱۳۷۹ تعدادی دیگر از روستاها و مزارع از دهستان گلستان بخش مرکزی شهرستان جاجرم منتزع و به دهستان سملقان بخش مانه و سملقان الحاق شدند که مصوباتی دیگر موجب تشکیل شهرستان مانه و سملقان را دادند.
１７- در ۱۷/۳/۱۳۸۳ با تصویب مجلس شهرستان بجنورد نبدیل به استان خراسان شمالی شد و در کمال تعجب همزمان در هیئت دولت چند مصوبه براساس استان قدیم خراسان به تصویب رسید
１８- و بالاخره در سال ۱۳۸۷ با جداشدن شهر گرمه از جاجرم و تشکیل شهرستان گرمه (شامل مناطق شما غربی شهرستان جاجرم) شهرستان جاجرم به وضع امروزی رسانده شد.
منابع:
1- فاطمه فریدی مجید و نجمه ملکپور، سرگذشت تقسیمات کشوری ایران (از ۱۲۸۵ تا ۱۳۸۵ه ش)، بنیاد ایرانشناسی، ۱۳۸۸.
2- نجمی تبریزی (مهندس الملک، رضا)، کلیات جغرافیایی ایران، بینا، ۱۳۰۰.
3- مسعود کیهان، مفصل ایران، چاپخانه مجلس، ۱۳۱۱.
4- احمدخان احتسابیان، جغرافیای نظامی ایران، مطبعه باقرزاده، ۱۳۱۵.
5- حسینعلی رزمآرا، فرهنگ جغرافیایی ایران، دایره جغرافیایی ستاد ارتش، ج نهم، ۱۳۲۹.
